بیماری تک یاخته ای نوزما

بیماریهای تک یاخته‌ای (Protozoan Diseases) پروتوزواها موجودات تک یاخته‌ای هستند که از نظر اندازه، شکل و ساختار، بسیار متنوع می‌باشند و اغلب میکروسکوپی هستند. دودمان پروتوزاها به چند شاخه تقسیم می‌شود. نحوۀ حرکت این تک یاخته‌ها در محیط متفاوت می‌باشد. از نظر انگل شناسی دامپزشکی مهمترین شاخه‌های انگلی شامل شاخه سارکوماستیگوفورا (شامل تاژکداران و آمیب‌ها)، سیلیوفورا (مژک داران) و آپی کمپلکساها (شامل کوکسیدها، پلاسمودیوم و پیروپلاسماها) می‌باشند. تک یاخته‌ها (پروتوزواها) شامل مجموعه وسیعی از موجودات تک سلولی هستند که تمام اعمال حیاتی آنها توسط یک واحد ساختمانی مجزا انجام می‌گیرد. ساختمان تک یاخته‌ها شامل هسته، سیتوپلاسم، غشا، شبکه اندوپلاسمی، دستگاه گلژی، میتوکندری می‌باشد تنفس به صورت هوازی و بی‌هوازی انجام می‌گیرد. توانایی حرکت دارند البته حرکت آنها به کمک استطاله‌های سیتوپلاسمی که از اکتوپلاسم منشا می‌گیرد رخ می‌دهد و ساده‌ترین آنها پای کاذب است (pseudopodium).  تاژک و مژه دارند و تکثیر آنها به روشهای جنسی و غیر جنسی می‌تواند انجام شود.

تک یاخته‌ها در اکثر موجودات ایجاد بیماری می‌کنند و اکثرا بشکل انگل هستند و زنبورعسل هم از این موضوع مستثنا نیست و تعدای از آنها در زنبورعسل ایجاد بیماری کرده و زندگی آنها را مختل می‌کنند. تک یاخته‌ها بعنوان یکی از خطرناکترین گروه بیماریهای زنبورعسل هستند و هم اکنون بیماری نوزما که یک بیماری تک یاخته‌ای است صنعت زنبورداری دنیا را با مشکل مواجه کرده و اگر شرایط برایش فراهم شود می‌تواند یک زنبورستان را بکلی نابود کند.
در این فصل به بررسی این بیماریها می‌پردازیم و راههای مبارزه با آن را شرح می‌دهیم.

بیماریهای مورد بررسی عبارتنداز :
بیماری نوزما (Nosema Disease)، بیماری آمیبی (Amoeba Disease)، گریگارین‌ها (Gregarines) و تاژکداران (Flagellates).

نوزما (Nosema) :
نوزما بیماری واگیر و شایع زنبوران بالغ است. شایع‌ترین منطقه بیماری مناطق مرطوب و مناطقی با زمستانهای سرد و طولانی است و در سایر مناطق نیز نوزما در هنگامی از سال رطوبت بالا است (یعنی اواخر زمستان و اوایل پاییز) اشاعه فراوان دارد. زیرا در این شرایط زنبوران مدت زیادی در کندو بوده و نمی‌توانند از کندو خارج شوند. بیماری در نقاط گرم و خشک یا اوقات گرم سال مثل تابستان کمتر بوده و ممکن است بندرت دیده شود و حتی در اواسط تابستان بکلی از بین برود اما از اوایل پاییز مجددا ظاهر می‌شود.

بیماری نوزما یک بیماری انگلی است که هر سه نوع زنبور بالغ کندو (ملکه، کارگر، نر) را مبتلا می‌کند. نوزما فقط انگل زنبور نیست هفتاد و پنج گونه دیگر از نوزما وجود دارد که موجودات دیگر را آلوده می‌کنند. مشهورترین آنها Nosema bombycis است که انگل کرم ابریشم می‌باشد و عامل پبرین است. بیماری که صنعت ابریشم را در سالهای 1850 تا 1860 به نابودی کشانید. خصوصیات گونه‌های مختلف نوزما به یکدیگر نزدیک می‌باشند. بیماری نوزما زنبورعسل در تمامی دنیا گسترش دارد بدلیل انتشار ناپیدای آن به این بیماری لقب قاتل نامرئی داده‌اند. اولین مشاهدات نوزما توسط دانشمندان در قرن اول میلادی گزارش شده‌است. این بیماری باعث صدمه به زنبوران و مرگ آنها در بهار می‌شود و مدت زیادی عامل آن را قارچ می‌دانستند تا اینکه در سال 1907 توسط دکتر زاندر (Zander) عامل آن تشخیص داده‌ شد. در سال 1909 زاندر برای نخستین بار نشان داد که اجسام بیضوی شکل کوچکی در سلولهای پوششی معده زنبوران بالغ وجود دارد. زاندر مشخص نمود که این اجسام، اسپورهای میکروسپوردین انگل هستند. آنگاه زاندر این میکروسپوردین را نوزما آپیس و بیماری ایجاد شده را نوزما نامید. اولین درمان موثر در سالهای 1935 – 1952 توسط Yamienaon  و  Katznelson انجام گردید. بیماری نوزما گسترده ترین بیماری زنبوران عسل است. در استرالیا، آمریکا، اروپا، آسیا و آفریقا گزارش شده ‌است. در 66 درصد کندوهای چهل و سه ایالت آمریکا، بیماری نوزما دیده می‌شود.

عامل ایجاد بیماری :
عامل ایجاد بیماری، انگل اجباری تک یاخته‌ای بنام Nosema apis است. البته اخیرا به غیراز نوزما آپیس نوزما سرانا Nosema ceranae هم از زنبورعسل جدا شده‌است (شکل 3-1).

انگل نوزما آپیس بدو فرم مشاهده می‌شود: فرم حساس که آمیبی شکل است، فرم تکثیر شونده آن نیز می‌باشد و تبدیل به اسپور می‌شود. فرم مقاوم یا اسپور، که عامل انتقال از یک میزبان به میزبان دیگر است. اسپور بیضوی و شفاف، بدون رنگ بوده 5 میکرون طول و 3 میکرون عرض دارد. به وسیله یک غشای سه لایه پوشیده شده، که آنرا از خشکی و آسیبهای محیط خارجی محافظت می‌نماید. این غشاء دارای یک منفظ است. اسپورنوزما از نظر ساختمان خصوصیات میکروسپوریدیها را داراست و در داخل آن اجزایی یافت می‌شود که در شکل 3-2 به آنها اشاره شده است:

تاژک قطبی یک عضو توخالی و استوانه‌ای است که یک انتهای آن به دیواره اسپور وصل شده و 600 – 400 میکرون طول دارد و مثل فنر پیچیده است و دارای 44 پیچ است که در دو یا چند ردیف قرار دارند. با افزایش فشار محتوی اسپور، رشته قطبی به بیرون پرتاب می‌شود. در مرحله آمیبی یا رویشی، سلول نوزما دارای تشکیلات معمول یک سلول می‌باشد، که شامل غشاء، سیتوپلاسم با اندامکهایی چون ریبوزوم و شبکه اندوپلاسمی هستند. میتوکندری در اسپور نوزما دیده نمی‌شود که احتمال وجود متابولیسم بی هوازی نشان می‌دهد. اسپورهای نوزما به سرما، یخ زدگی، لیوفیلیزاسیون، امواج کوتاه فیزیکی مقاوم هستند لذا مدتها در محیط خارج از بدن زنبور زنده می‌مانند. مقاومت اسپور نوزما با مقاومت اسپور باکتریها قابل مقایسه است.

نحوه عمل بیماری :
اسپور نوزما آپیس بوسیله ماده غذایی آلوده، وارد دستگاه گوارش زنبوران شده بلافاصله در معده از حالت اسپور خارج شده، جوانه زده و شروع به تکثیر می‌نمایند و منحصرا در سلولهای جدار معده و روده میانی، با سوراخ کردن غشای سلولی آن جایگزن می‌شوند. بدین صورت که اسپور نوزما آپیس بعد از تماس با سلولهای میزبان (سلولهای پوششی روده زنبورعسل) بوسیله لوله قطبی محتویات خود را به سلول میزبان تزریق می‌کند. این کار در عرض دو ثانیه انجام می‌شود (شکل 3-3).

لوله قطبی تحت تاثیر فاکتورهای گوارشی، فشار اسمزی و وضعیت فیزیکی- شیمیایی شیره‌های گوارشی آزاد می‌شود. این رشته با تماس با غشاء سلول پوششی روده آنرا سوراخ می‌کند. احتمال دارد سوراخ کردن غشاء روده و غشاء سلولی با ترشح آنزیم توسط انگل صورت گیرد. جسم آمیبی در طول تاژک قطبی با پای کاذب حرکت کرده و وارد سلول هدف می‌شود. انگل که در این مرحله پلانونت نامیده می‌شود به مرونت تبدیل می‌شود، دراین مرحله هسته کاملا مشخص و برای سلول آزار دهنده است. مرونتها تکثیر شده داری هسته‌هایی به شکل زنجیره یا دانه‌های تسبیح  می‌شوند. این مرونتها داخل یا خارج سلول هستند و پس از تقسیم تبدیل به اسپور می‌شوند. با ورود اسپروپلاسم به سلول، اسپور شروع به تقسیم می‌نماید. با خاتمه یافتن تقسیم و انباشته شدن سلول از اسپور، اسپورها از سلول بیرون ریخته، به سلولهای دیگر حمله می‌کنند شکل (3-4). گاهی در نوزمای زنبورعسل تعداد اسپورها به بیش از پانصد میلیون می‌رسد.

در داخل سلولها، اسپورها با ممانعت از سنتز RNA میزبان، تکثیر شده و تکامل می‌یابد و در عرض 5 – 7 روز مجدا به شکل اسپور، سلول میزبان را پر می‌کنند. بعد از ترکیدن سلول میزبان، اسپورها روده زنبور بهمراه مدفوع آن دفع می‌شوند و بوسیله آب و غذا وارد دستگاه گوارش زنبوران دیگر می‌شوند. در شرایط طبیعی که فعل و انفعالات بدن زنبور بخوبی انجام می‌شود به محض ایجاد تاژک قطبی توسط اسپور، بوسیله آنزیمهای گوارشی موجود در روده زنبورعسل تاژک قطبی، هضم می‌شود. لذا در شرایط طبیعی نوزما نمی‌تواند تاثیر چندانی در سلامت زنبور داشته باشد. در زنبورهای مبتلا، اسپورها بهمراه مدفوع دفع می‌شوند. اسپورها ماه‌ها در مدفوع خشک شده زنده باقی می‌مانند نزدیک به آخر زمستان شانها اغلب با مدفوع کارگران آلوده آغشته می‌شوند. سایر کارگران، نیز با تمییز کردن شانها آلوده می‌شوند. بیماریزایی نوزما آپیس توسط مرونتها انجام می‌شود. مرونتها باعث تخریب سلولهای مخصوص جذب مواد غذایی و سلولهای ترشح کننده آنزیمهای گوارشی می‌شوند. صدمه به دستگاه گوارش موجب اختلال در جذب آب و مواد غذایی، هضم مواد و در نتیجه موجب اسهال می‌شود. زنبوران آلوده ضعیف شده قدرت پرواز را از دست داده، توانایی تامین غذا برای نوزادان را ندارند عمر آنها کاهش می‌یابد و این وضعیت موجب ایجاد اختلال در رشد کلنی می‌شود. بیشتر زنبوران کارگر صحرا رو مبتلا می‌شوند، اگر ملکه مبتلا شود زنبوران او را رها کرده از قدرت تخم ریزی و طول عمر آن کاسته می‌شود و منجربه از بین رفتن ملکه می‌شود. زنبوران کارگر آلوده ممکن است مجبور به دفع، در داخل کندو شوند این مدفوع مملو از اسپور می‌باشد (شکل 3-5).

با پیشرفت بیماری سلولهای آلوده باد کرده که با حرکات پریستالتیک روده سلول می‌ترکند. جای خالی سلولها آسیب دیده در سلولهای پوششی ظاهر می‌گردد چون بازسازی نمی‌تواند سلولهای منهدم شده را به حد کافی جبران کند. تخریب غشاء روده و سلولهای روده بزرگ گاهی حادث می‌شود. آسیب لوله‌های مالپیگی بندرت صورت می‌گیرد. در کنار اختلالات مشهود در روده میانی که مانع جذب مواد غذایی می‌شود، نوزما در گوارش و جذب پروتئین‌ها اختلال ایجاد می‌کند که منجر به کاهش پروتئین‌های همولنف می‌شود. این اختلال روی فعالیت غدد اثر می‌گذارد. ازجمله رشد غدد ترشح کننده موم محدود می‌شود و تخمدانهای ملکه کوچک می‌گردد. بازسازی و ترمیم سلولهای آسیب دیده توسط زنبور، نیاز به پروتئین دارد. اگر در تامین پروتئین در کندو نقص یا اختلال وجود داشته باشد، بافت چربی مورد مصرف قرار می‌گیرد که این وضع در رشد و توسعه بهار کندو که در شروع بهار رخ می‌دهد، ایجاد مشکل می نماید و در این صورت زنبوران پرستار در اجرای وظیفه خود توانایی کافی را نخواهند داشت. این حالت در سالهایی که زمستانهای طولانی و شرایط آب و هوایی نامساعد باشد تشدید می‌شود.

از طرفی وجود پروتئینها باعث تکثیر نوزما می‌شود، تعدادی از محققین نشان داده‌اند که انگل در کنار پروتئینها (گرده) تکثیر پیدا می‌نماید. در بهار، کلنی‌ها بعداز یک رشد کافی می‌توانند یک دوره آب و هوایی نامناسب را تحمل کنند. در این صورت یک توقف کم و بیش در تخم گذاری حادث می‌شود. اگر کلنی از نظر تعداد زنبوران پرستار قوی باشند نوزما آپیس یک موفقیت عالی برای تکثیر پیدا می‌کند. برخی از محققین عقیده دارند که با تغذیه پروتئینی زنبوران نر، نوزما در آنها تکثیر می‌شود، از نظر Bailey مساله مهم در نوزما کوتاه شدن عمر زنبوران می‌باشد. رشد نوزما در داخل سلولهای جدار روده میانی زنبوران، به سبب تخریب روده و از بین رفتن سلولهای آن، سبب سوء تغذیه در زنبوران شده، آنها را به اسهال مبتلا می‌سازد. مرگ زود رس زنبوران نیز ناشی از همین اتفاق دیده می‌شود. سطح عفونت از یک کلنی به کلنی دیگر و از یک زنبورستان تا زنبورستان دیگر متفاوت است. دانستن این نکته حائز اهمیت است که این بیماری مخصوص زنبوران بالغ است و نوزادان زنبور هرگز به این بیماری مبتلا نمی‌شوند. زنبوران بالغ کارگر تنها با تعداد کمی اسپور آلوده می‌شوند.

بیماری معمولا در زنبورهایی دیده می‌شود که به نوعی محدود شده‌اند بدین جهت سخت‌ترین عفونت در زنبورهای زمستان گذران، زنبوران پاکتی و زنبورهایی که برای گرده‌افشانی محدود شده‌اند دیده می‌شود. به جهت ابتلای زنبوران کارگر، تولید عسل و ژله رویال کاهش یافته و متعاقب آن، کلنی‌ها ضعیف می‌شوند. آلودگی در ملکه باعث مرگ ملکه و بدنبال آن مرگ احتمالی کلنی می‌شود. ملکه ممکن است توسط برخی از زنبوران کارگر آلوده شود. برخی از ملکه‌ها خیلی زود از بین می‌روند و برخی دیگر تا 30 روز  به وظیفه  خود عمل نموده وسپس از بین می‌روند. زنبورهای آلوده مدفوع خود را روی شانها تخلیه می‌کنند ودر اوائل بهار که کندو خانه تکانی می‌شود زنبوران این مدفوع‌ها را بیرون ریخه و محیط را آلوده می‌کنند.

علائم بیماری :
زنبورعسل در اثر آلودگی به بیماری نوزما تا زمان نزدیک شدن به مرگ هیچ علائم خارجی از خود نشان نمی‌دهد. تشخیص آلودگی را می‌توان از مواد دفعی و محتوات بدن زنبورعسل و آزمایشات میکروسکوپی انجام داد.

نوزما به دو فرم وجود دارد :
1- نوزمای پنهان : که حضور انگل مشهود نمی‌باشد یا خسارت محدودی به زنبور وارد می‌نماید که در این حالت زنبور مبتلا هیچ علائمی از خود نشان نمی‌دهد.
2- نوزما آشکار : که علائم ظاهر می‌گردد. در فرم حاد بیماری، علایم ظاهر می‌شوند. علائم نوزما با علائم سایر بیماریها در زنبواران بالغ، قابل مقایسه است. بسیاری از زنبوران آلوده، هیچ علامتی ناشی از وجود اسپورهای نوزما آپیس در دستگاه گوارش، از خود نشان نمی‌دهند. نتنها در زنبورهای آلوده میزان آلودگی یکسان نیست، بلکه نحوه پراکنش زنبورهای آلوده در یک کلنی بسیار متفاوت است. زنبورهایی که از سکوی پرواز گرفته شده‌اند، ( مخصوصا زنبورهایی که برای اولین پرواز بهاری و دفع کندو می‌خواهند از کندو خارج شوند) حدود 50 درصد بیشتر از زنبوران کارگری که از پرواز برگشته‌اند، آلودگی به این تک یاخته را نشان می‌دهند. این تک یاخته در تمام طول سال تکثیر شده، در همه جا گسترده است اما در بهار با افزایش تولید مثل زنبوران عسل بیشترین میزان آلودگی مشاهده می‌شود. در عفونتهای شدید، در اوایل بهار علامت مدفوع قهوه‌ای روی شانها جلب توجه می‌کند (شکل 3-6)، جلوی دریچه پرواز زنبوران مریض و مرده یافت می‌شوند. در عفونتهای خفیف، کندو بتدریج ضعیف شده و بعد از مدتی تعداد زیادی شفیره با تعداد محدودی زنبور بالغ در کندو باقی می‌مانند.

وضعیت آلودگی در پاییز به قدرت کلنی و شرایط آب و هوایی بستگی دارد. با تخریب بافت پوششی روده در جذب آب و مواد غذایی اختلال ایجاد شده، موجب پیدایش اسهال می‌شود. زنبوران برای دفع مدفوع مجبور به خروج از کندو در هوای سرد شده و در این صورت دچار سرما زدگی می‌شوند، روی زمین یا برفها آفتاده (شکل 3-7) و نمی‌توانند به کندو برگردند و به این صورت تلفات در کندو افزایش می‌یابد.

کاهش رشد بهاره، اسهال زرد رنگ که در بیرون از کلنی بصورت خطی دیده می‌شود، باز شدن بالها، تورم شکم و عدم واکنش نیش زدن و جایگزینی زود هنگام ملکه، زنبورهای مبتلا در جلوی کندو خزیده و قادر به پرواز نیستند و نهایتا طول عمر زنبورها کاهش می‌یابد. اگر شرایط نا مساعد باشد کندو بقدری ضعیف می‌شود که بعید است زنبور بتواند زمستان گذرانی بنماید، اگر کندو بتواند زمستان را سپری بنماید، اولین کاری که کندو برای مبارزه با بیماری انجام می‌دهد، جایگزین نمودن زنبوران جوان، با زنبوران آلوده می‌باشد. از این روست که کلنی‌های آلوده، در بهار دیرتر به حد مطلوب از نظر جمعیت، می‌رسند و رشد کم کلنی در بهار یکی از علائم آلودگی به نوزما می‌باشد. عدم توانایی در پرواز و پرواز مشکل (این عدم توانایی در پرواز بدلیل فشار وارده به کیسه‌های هوایی در نتیجه افزایش حجم لوله گوارش می‌باشد).

از سایر علایم می توان به موارد زیر اشاره کر د  :
زنبوران ناتوان وضعیف. ، زنبوران چسپیده به ساقه گیاهان، زنبوران با شکم متورم در نتیجه افزایش حجم لوله گوارش و پر خوری، لکه اسهالی، کم وبیش مهم از نظر تشخیص، با رنگی متفاوت از زرد روشن تا قهوه‌ای تیره، کاهش فعالیت کلنی، زنبوران در وضعبتی خاص به دور هم جمع شده، در حال تلف شدن، روبه روی یکدیگر در حال مبادله غذا، در جایی که غذا وجود ندارد.
علائم در کلنی: کم کم از جمعیت کاسته می‌شود تا زمانیکه فقط یک دو یا قاب جمعیت باقی می‌ماند. ملکه آلوده تخمگذاری را متوقف می‌نماید و شفیره‌ها خیلی محدود شده یا وجود ندارند. لکه‌های اسهال روی قابها، دریچه پرواز و روی پوشش قابها مشاهده می‌شود. بر اساس نظر Bailey به نظر می‌رسد که اسهال در اثر نوزما نمی‌باشد بلکه به عوامل دیگری که همراه نوزما به زنبور حمله می‌کنند، مربوط است.

زنبورهای بیمار با بالهای لرزان جلوی کندو و یا کمی دورتر افتاده و ناگاه می‌میرند. بیماری مرگ و میر زنبور را داخل کندو افزایش می‌دهد. با ضعف کندو و زنبوران در پاییز و یا اوایل بهار، باید به نوزما مشکوک شد. جمعیت بیمار به سرعت ضعیف می‌شوند بطوریکه کندوهایی که در پاییز مبتلا می‌شوند زمستان را طاقت نیاورده و می‌میرند و اگر بتوانند زمستان را پشت سر بگذارند در بهار آینده قادر به جمع آوری محصول نبوده و در تابستان هم قوی نمی‌شوند. در اطراف سوراخ پرواز (شکل 3-8) و جمعیتهای بیمار و حتی قابهای آن لکه‌های زیادی دیده می‌شود که در واقع مدفوع خشک شده زنبورهای مریض است که بحالت اسهالی از خود دفع کرده‌اند. در هنگام شدت بیماری، لکه‌ها در داخل کندو و در روی کادرها نیز دیده می‌شوند و لکه‌های مذکور دارای بوی ناخوشایند می‌باشند.

بی نظمی و بیقراری و وجود تعدادی از زنبوران با علائم فلجی و شکم های باد کرده در اطراف کندو و کم شدن جمعیت کندو علائمی است که معمولا در بیماری نوزما به چشم می‌خورد. تعدادی از زنبوران کارگر که شدیدا آلوده هستند، دراطراف کندو به پشت آفتاده (شکل 3-9) و در حالی که حرکات ضعیفی انجام می‌دهند، قدرت پرواز خود را بکلی از دست می‌دهند.

گروهی از زنبوران نیز از کندو خارج می‌شوند و در حالی که سعی دارند پرواز نمایند از کندو دور می‌شوند. این گونه زنبوران برای پرواز به بالای بوته‌های اطراف کندو می‌روند تا به پرواز خود کمک نمایند. شکم این زنبوران پر از مدفوع بوده و بزرگتر، چرب تر و براق تر از شکم سایر زنبورها به نظر می‌رسد. زنبوران مبتلا ممکن است طی 3 – 4 روز تلف شوند و دانستن این نکته حائز اهمیت است که زنبوران پیر بیشتر از زنبوران جوان تلف می‌شوند.

آزمایش مستقیم :
باتوجه به تنوع روشها می‌توان روده میانی تازه اخذ شده را، مستقیما آزمایش نمود. بدین طریق که محتوی روده له شده را روی لام قرار داده با چند قطره آب رقیق نموده پس از گذاشتن لامل، در زیر میکروسکوپ مورد مشاهده قرار داد (شکل 3-12).

اثر کشندگی بیماری نوزما متفاوت است خیلی از کلنی‌ها بدون مشکل با نوزما به سر می‌برند بدون اینکه هیچ علامتی را نشان دهند، این حالت در نوزمای مزمن قابل مشاهده است. نوزما بصورت واگیر در برخی مناطق بروز می‌نماید. این فرم نوزما انتقال از فرم خفته یا مزمن به فرم حاد است که بسرعت رخ می‌دهد. نوزما آپیس یک عامل فرصت طلب است که برای تکثیر از برخی شرایط بهره می‌گیرد. محققان مختلف اهمیت یک پاییز نا مناسب را در گسترش واگیری در ابتدای سال بعد نشان داده‌اند. تلفات زمستانه یا بهاره نیز با اهمیت می‌باشند.

عوامل مستعد کننده :
عوامل مستعد کننده باعث گسترش نوزما آپیس می‌شوند. مهمترین عوامل فاکتورهایی هستند که هماهنگی کلنی را بهم ریخته یا باعث ضعف کلنی می‌شوند.
شرایط آب هوایی: زمستانهای طولانی و مرطوب، بارندگیهای طولانی که زنبور را برای مدت طولانی حبس می‌کند، تغییرات هوایی متناوب (آفتاب و بارندگی) سبب می‌شود بیماری معمولا در اسفند و فروردین ظاهرشود.
اثرات داروهای شیمیایی و حشره کشها: افزایش آلودگی به نوزما اغلب در زنبورانی که با سموم مواجه شده‌اند، دیده شده ‌است.

شرایط پرورش و روشهای زنبورداری: ضعف کلنی‌ها، سن ملکه، نبود تدابیر پیشگیری مخصوصا عدم تعویض مومها، کارهایی که توسط زنبوردار اجرا می‌شود و موجب اختلال در توانایی کلنی می‌شود (بازدید مداوم، بچه مصنوعی فراوان، برداشت نامناسب عسل و نبود غذا).
سن زنبوران: میزان آلودگی با افزایش سن بالا می‌رود. زنبوران مسن، به نوزما حساس و زنبوران جوان تا 15 روزگی به نوزما مقاوم هستند. چون تجدید و بازسازی سلولها خیلی سریع انجام می‌شود.
نژاد زنبور: بر اساس نظر دانشمندان زنبوران ایتالیایی و قفقازی به نوزما حساس ترند.
سایر بیماریها: بیماریهای مثل آمیب مالپیگی، آکاراآپیس وودی، ویروسهای مختلف میزان ابتلا به نوزما را افزایش می‌دهند.

تشخیص آزمایشگاهی : 
بیماری علایم ویژه و اختصاصی ندارد. تفاوت بین زنبورهای سالم و زنبورهای شدیدا آلوده، با جدا کردن قسمت شکمی و آزمایش کردن محوطه شکمی دستگاه گوارش مشخص می‌شود. قسمت شکمی زنبوران سالم قهوه‌ای حصیری است و خطوط حلقوی منفسم مابین آن به وضوح دیده می‌شود. در یک زنبور بشدت آلوده، این قسمت سفید، نرم و متورم است و خطوط منفسم ما بین آن محو شده و دیده نمی‌شود.

در موارد شدت آلودگی، می‌توان دو قطع خلفی شکم زنبور را جدا کرده تا روده میانی با لوله‌های مالپیگی و روده کوچک و راست روده آشکار شود. با مقایسه رنگ، شکل و حالت روده می‌توان به وجود یا عدم وجود بیماری پی‌ برد. با دو انگشت یک دست، سینه زنبور را گرفته و با دو انگشت دست دیگر شکمش را بکشید بطوری که در اثر کشیدن روده‌اش از بدن خارج گردد. رنگ قهوه‌ای یا کمی قرمز رنگ روده‌ها دلیل بر سلامتی آنها بوده (شکل 3-11) و رنگ سفید شیری آنها دلیل بر مبتلا بودنشان به بیماری نوزما می‌باشد.

در استفاده از این روش، تعدادی از زنبوران را باید مورد آزمایش قرار داد. روده میانی زنبوران بالغ سالم معمولا قهوه‌ای است، و فرورفتگی حلقوی روی آن، به وضوح دیده می‌شود، اما بعد از آلودگی به نوزما، سفید و شکننده شده، فرورفتگی های روده به دلیل تورم بخوبی مشخص نخواهد بود. پیشنهاد می‌شود آلودگی به نوزما از آلودگی به آمیب تمییز داده شود. بندرت نشانه اسهال خونی در عفونت به نوزما دیده می‌شود، در حالی که در آلودگی به آمیب، ممکن است اسهال زرد گوگردی با بوی خاص مشاهده شود.
یک نمونه حاوی بیست زنبور مرده از کلنی مشکوک، جمع آوری و شکم های زنبوران را جداگانه در 2 – 3 میلی لیتر آب، خوب ساییده، سه قطره از محلول حاصله، روی لام با درشت نمایی 40 میکروسکوپ بررسی شود. اسپور نوزما 5 – 7 میکرون طول و 4 – 3 میکرون عرض، کاملا تخم مرغی و لبه تاریک دارد. محتوی آن که حاوی هستک‌ها، کپسول و رشته قطبی می‌باشد دیده نمی‌شود. معمولا رنگ آمیزی مورد نیاز نمی‌باشد. اسپورهای نوزما با سلولهای مخمر، اسپور قارچها، اجسام چربی و کیست آمیب که حدود 6 – 7 میکرون قطر دارد و بزرگتر از نوزما می‌باشد قابل اشتباه نیستند.

با شمارش در ده منطقه لام و با تعیین میانگین، میزان آلودگی تعیین می‌شود، نتیجه به این صورت است که، کمتر از بیست اسپور در واحد سطح، آلودگی خفیف، بیست تا صد اسپور، آلودگی متوسط و بیشتر از صد اسپور نشان از آلودگی شدید می‌باشد. به هر حال تشخیص قطعی در آزمایشگاه و با دیدن اسپورهای نوزما در زیر میکروسکوپ امکان پذیر است. نمونه‌های زنبورعسل که می‌بایست برای نوزما آزمایش شوند باید در الکل ذخیره شوند. در نمونه‌هایی که اندکی تجزیه یا تخریب شده‌اند، وجود مخمرها و قارچایی شبیه نوزما آپیس تشخیص را مشکل می‌کند.
 برای تشخیص سریع در آزمایشات متداول، شکم حداقل 10 زنبور جدا شده و در ظرفی که به ازای هر شکم، یک میلی لیتر آب دارد، قرار داده می‌شود، آنگاه با هاون یا لوله تمییزی که ته آن گرد است خرد می‌شود، حتی با ساییدن دستگاه گوارشی جدا سازی شده از شکم زنبوران می‌توان آماده سازی و پاکسازی را تدارک دید و یک لام مرطوب از سوسپانسیون حاصل را در زیر میکروسکوپ با لوپ مشاهده نمود (شکل 3-13).

مخلوط کرده و بعد از تهیه یک لام مرطوب از سوسپانسیون حاصل، آنرا در زیر میکروسکوپ یا لوپ، آزمایش بررسی می‌کنند. ملکه‌های مشکوک به آلودگی را می‌توان در یک پتری دیش شیشه‌ای قرار داد و به آن اجازه داد تا آزادانه قدم بزند، ملکه‌ها معمولا در عرض یک ساعت دفع مدفوع می‌کنند. مدفوع ملکه قطراتی به ظاهر شفاف بوده و مایعی بی رنگ است که می‌توان آنرا با پیپت پاستور بر روی لام قرار داده و بعد از گذاشتن لام شیشه‌ای در زیر میکروسکوپ مشاهده کرد.

درمان و پیشگیری :
در همه مواقع بهتر است به جای متوسل شدن به درمان دارویی، از بروز نوزما پیشگیری نمود. بدلیل امکان همیشگی تبدیل نوزمای خفته به نوزمای فعال، نظارت کلنی‌ها و بکارگیری تدابیر دقیق پیشگیری اجباری است. لازم است زنبورداران کلنی‌های خود را در شرایط خوب وارد زمستان نموده و عوامل تضعیف کننده کلنی‌ها را از بین ببرند.

برای پیشگیری از نوزما لازم است زنبوردار نکات زیر را مد نظر قرار دهد :
1 - انتخاب محل خشک و نورگیر برای زمستان گذرانی و نگهداری کندوها در شرایط مناسب برای جلوگیری از سرما و رطوبت.
2 - تامین عسل برای زمستان گذرانی و مناسب از نظر کیفیت و عاری از عسلک.
3 - بهترین دفاع در مقابل نوزما اینست که فقط کندوهایی برای زمستان گذرانی انتخاب شوند که از نظر جمعیت قوی، دارای ذخیره عسل بالا و ملکه جوان باشند. ضروری است ذخیره عسل در محل مناسبی از کندو قرار داده شود، بطوریکه در هنگام ایجاد خوشه زمستانی، در دسترس زنبوران قرار داشته باشد. در صورت احتمال بروز بیماری لازم است بره مومها از جلوی منافذ مربوط به تهویه کندو برداشته شود.
4 - از استرسها، رطوبت بالا، جمعیت متراکم، غارت و کمبود آب در تمام زمانها مخصوصا در پاییز که درجه حرارت متغییر است، جلوگیری شود.
5 - پرهیز از مصرف بی رویه داروها و مواد شیمیایی که باعث ضعف کلنی‌ها می‌شوند.
6 - از کلنی‌ها بیش از اندازه بهره‌کشی نشود.
7- از بچه‌دهی و غارت جلوگیری شود.
8 - تغذیه با کیفیت و بموقع در پاییز استفاده شود.
9 - در بازرسی کندوها در شروع بهار، زمانی که شرایط آب و هوایی رضایت بخش نیست احتیاط شود.
10 - حذف کلنی‎های ضعیف.
11 - داشتن ملکه‌های جوان و کلنی‌های قوی.
12 - تعویض مرتب قابهای مومی.
13 - ضد عفونی کردن وسایل و ابزارآلات زنبورداری.

نوزما اغلب بصورت مزمن خود نمایی می‌کند بدین نحو که زنبوران مبتلا در خارج از کندو و در مزارع تلف می‌شوند، لذا زنبورداران اغلب متوجه حضور بیماری مگر به شرط توسعه بیماری و افزایش تلفات ناشی از آن نمی‌شوند. بدین جهت، بهترین راه پیشگیری، مدیریت خوب زنبورداری و قوی نگهداشتن جمعیت است. لذا کندوها باید در پاییز با ملکه جوان و بارور و جمعیت زیاد داخل کندو برای زمستان آماده شوند.

جمعیت هایی که در پاییز بد تغذیه گردند و یا اصلا تغذیه نگردند اگر در طول زمستان از گرسنگی نمیرند در اوائل بهار اغلب به بیماری مبتلا می‌گردند.بنابراین جمعیتها همیشه باید :
1 - به اندازه کافی ذخیره عسل داشته باشند.
2 - به اندازه کافی گرده گل در داخل قابها ذخیره کرده باشند.
3 - در هریک از فصول سال اگر کمبود مواد غذایی داخل کندو مشاهده شد بایستی فورا با مقدار کافی از عسل تغذیه شوند.

علاوه بر این اقدامات می‌بایست دیگر اقدامات زیست محیطی نیز انجام گیرد :
1 - خشکاندن آبهای راکد و مردابی نزدیک کندوها به جهت کاستن جمعیت اسپورهای نوزما در اطراف کندو.
2 - تسهیل دسترسی زنبوران به آب سالم و تمییز در صورت امکان آب جاری تا امکان آلودگی ثانویه کاسته شود.
3 - انتقال زنبوران به کندوهای سالم از شدت بیماری می‌کاهد.
ضد عفونی قابها و کندوی آلوده با بخار اسید استیک 80 درصد (اسید استیک به عسل و گرده صدمه ای وارد نمی‌کند. برای اینکار مقدار 1200 میلی لیتر اسید استیک 80 درصد را روی درهای بالای جعبه های کندو قرار می‌دهند سپس جعبه ها را نزدیک هم در اتاقی در بسته وبرای مدت یک هفته بدون حرکت قرار می‌دهند، بعد از این مدت و برای استفاده مجدد باید کندوها را چند هفته هوا داد). اتیلن اکسید نیز بمنظور ضدعفونی قابها استفاده می‌شود، مصرف 100 میلی گرم اتیلن اکسید در هر لیتر آب برای 24 ساعت در دمای 38 درجه سانتی گراد اسپورهای نوزما را غیر فعال کرده است و هچنین مصرف 18 میلی گرم اتیلن اکسید در هر لیتر آب برای مدت 24 ساعت در دمای 38 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی 80 درصد اسپورهای نوزما را از بین برده است.

می‌توان عسل قابها را خارج نموده و آنها رادر 49 درجه سانتیگراد برای مدت 24 ساعت قرار داد تا اسپورها غیر فعال شوند. خاک اطراف کندوها را باید زیر و رو کرده و با نفت مخلوط نمود تا اسپورها موجود در خاک از بین بروند. در صورت استفاده از عسل مشکوک در تغذیه زنبوران، باید عسل را به حجم خود با آب مخلوط کرده و بمدت یک ساعت در 60 درجه سانتی گراد جوشانید.

براساس مطالعات بیلی و بورشه میزان مقاومت اسپور در شرایط زیر چنین تخمین زده شده‌ است :
مدت 2 – 4 ماه داخل عسل (در شرایط معمولی).
مدت 32 – 24 ساعت در مقابل خورشید.
یک دقیقه در عسل نگهداری شده در 58 درجه سانتی گراد.
یک ماه در بدن زنبور تلف شده، در شرایط معمولی.
2 تا 4 ماه در بدن زنبور تلف شده در 4 درجه
بیش از 1 سال در مدفوع زنبورعسل

نحوه مصرف دارو  :
لارزم است به هر کلنی حدود 4 لیتر از شربت غلیظ، (دو قسمت شکر، یک قسمت آب، حاوی 75 تا 100 میلی گرم فوماژلین 25 میلی گرم از ماده موثر در هر کلنی در هفته، (برای مدت 4 هفته) خورانده شود. شربت در جایی قرار داده شود که آخرین نوزادان متولد شده بتوانند از اولین غذای زمستانه استفاده کنند، این روش از ایجاد آلودگی در خوشه زمستانی پیشگیری می‌کند. پودر فوماژلین با آب ولرم (حداکثر30 درجه سانتی گراد) رقیق و سپس با شربت ترکیب شود لازم است کلنی‌های آلوده در پاییز درمان شوند فقط کلنی‌هایی تحت درمان قرار می‌گیرند که به حد کافی قوی باشند. کلنی‌های ضعیف باید حذف شوند و لوازم مربوط به آنها ضد عفونی شوند.
دوره درمان: زمانی که علائم بیماری در یک کلنی مشاهده شد درمان انجام می‌شود. تمام کلنی‌های یک زنبورستان باید مورد درمان قرار گیرند حتی اگر یک کلنی مبتلا باشد. درمان باید در ساعات فعالیت کندو اجرا شود. لازم است علاوه بر درمان، روشهای پیشگیری که قبلا توضیح داده ‌شد، اجرا شوند.

در برخی منابع مقاومت اسپورهای نوزما، در لاشه زنبوران 6 – 5 هفته و در عسل 2 – 4 ماه و در خاک 71 – 42 روز ذکر شده ‌است و گفته شده تابش مستقیم آفتاب در مدت 32 – 15 ساعت اسپورها را از بین می‌برد. برخی منابع دیگر، اسپور نوزما را حساس به اسید استیک معرفی کرده و مقاومت آن به حرارت 60 درجه را تا 15 دقیقه ثبت کرده‌اند. در قطرات مدفوع، اسپورها ممکن است بیش 2 سال زنده بمانند و در عسل یا در لاشه زنبوران مرده ممکن است یک سال دوام یابند اما در مقابل خورشید بیش از 24 ساعت دوام نمی‌آورند. بیماری معمولا در اسفند و فروردین ظاهر و در اردیبشهت و خرداد فروکش می‌نماید. در سطح کلنی بیماری به شیوه‌های مختلف گسترش می‌یابد، اما همیشه عامل بیماری با واسطه اسپورهای همراه غذا وارد روده میانی می‌شود. زمانیکه بیماری نوزما مشاهده گردید، یا هنگامیکه علائم بیماری با وجودیکه اسپورها در روده میانی بصورت خفته وجود دارند رویت شد، درمان دارویی ضرورت دارد.
داروی رایج فوماژلین است (شکل 3-14) که در بازار وجود دارد. این دارو یک آنتی بیوتیک اختصاصی نوزما آپیس است که ضد فرم فعال و آمیبی آن است و آن را از بین می‌برد و هیچ اثری بر حالت اسپوری یا هاگدار نوزما ندارد لذا فوماژلین به آسانی گسترش و توسعه نوزما را متوقف می‌نمایید. برای مبارزه با هاگ لازم است کندو و وسایل را ضد عفونی نمود.

انتقال و گسترش  :
انتقال اسپور از زنبوری به زنبور دیگر با تماس مستقیم با واسطه قطعات دهانی در هنگام تبادل غذا و همچنین از طریق مدفوع صورت می‌گیرد. زنبوران مریض مبتلا به اسهال شده و مدفوع را در داخل کندو روی سایر زنبوران دفع می‌کنند. زنبوران بوسیله کارگرانی که آنها را تغذیه می‌کنند آلوده می‌شوند چون این کارگران در همان زمان نظافت‌گر نیز می‌باشند. در شرایط آب و هوایی نا مناسب محدودیت فعالیت کلنی اهمیت بسزایی دارد. اگر زنبوران نتوانند پرواز تخلیه مدفوع را انجام دهند آلودگی افزایش پیدا خواهد کرد. عدم فعالیت کلنی از بین رفتن زنبوران پیر را متوقف نموده و آلودگی بیشتر می‌شود. حشرات آفت مثل شپش زنبور و پروانه موم خوار آلودگی را گسترش می‌دهند. بیماری از یک کندو به کندوی دیگر توسط زنبوران نر، بچه گیری یا با تعویض قابها توسط زنبورداران، انتشار می‌یابد. هاگدار شدن انگل و مقاومت به شرایط محیطی، امکان آلودگی را بعد از تلف شدن کلنی برای مدت طولانی فراهم می‌نماید. وسایل آلوده نیز منجر به انتقال آلودگی گردیده و ضروری است که ضدعفونی شوند.

منبع : دکتر مراد خضرزاده